Listen Our Online Radio









~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~#बिषयसुची #~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

गजल (416) मुक्तक (290) कविता (93) चुटकिला (85) मुक्तक माला (74) nepalimp3 (57) मुक्तक दोहोरि (51) Nepali News (31) मुक्तक दोहोरी (27) हिजो - आज (27) funny picture (23) नेपाली खित्त्का (21) अचम्म संसार (20) साहित्य (17) News (15) गीत (13) दोहोरि (13) हाँस्य-व्यंग्य (13) nepali radio (11) jokes (10) आज देशमा (10) फेसबुके स्टाटस (10) साहित्य समिक्षा (10) Fun (9) converter (9) प्रहार (9) सायरी (9) हाइकु (9) knowledge (8) muktak sarobar (8) mynepal (8) sports (8) कथा (8) सिन्का (8) football (7) ब्यङ्ग्य (7) भावना (6) भाषा/साहित्य (6) लेख (6) आफ्नो कुरा (5) कमिडी (5) जान्नैपर्ने कुराहरु (5) प्रेम (5) सिक्ने ठाउँ (5) मुक्तक दोभान (4) साहित्य सरगम (4) Artist (3) E-Book (3) Facebook (3) blogger tips (3) केस्रा (3) जीवन (3) जीवनी (3) बहकिने मन (3) सूचना (3) Anroid apps (2) facebook posts (2) featured (2) nepali videos (2) software (2) गजल सुधा (2) तपाइँप्रति (2) नाटक (2) प्यारोडी (2) माया के होला (2) मुक्तक दोहोरी रेडियो कार्यक्रम (2) लघुकथा (2) समालोचना (2) सामान्य ज्ञान (2) साहित्य दर्पण (2) स्मृतिका पानाहरु (2) SMS (1) advertisement (1) general (1) nepali film (1) nepali patro (1) system (1) कोशेली (1) गजल गंगा (1) गजल गुन्जन (1) गेडी (1) फोटो गज़ल (1) भलाकुसारी (1) मनोवाद (1) मुक्तक डायरी (1) राशिफल (1) रेडियो कार्यक्रम (1) लिखित अन्तरबार्ता (1) संगीत (1) संवाद (1) साबरी (1) सामुन्द्रिक छल्का (1) साहित्य संगम (1) हास्यव्यङ्ग्य (1)
Home » , » गजलको संरचना : गोर्खे साइँलो ’सूत्रमाला'

गजलको संरचना : गोर्खे साइँलो ’सूत्रमाला'

गजलको संरचना बुझ्नका लागि गजलका केही तत्वहरू बुझ्नु आवश्यक हुन्छ जसको छोटो चिनारी यसप्रकार छ :
, शेर :
केही नियमबद्ध शब्दहरू मिलेर बनेका शेरहरूको समष्टिगत रुप नै गजल हो । गजलका प्रत्येक दुई मिसरालाई शेर भनिन्छ । शेरको माथिल्लो मिसरालाई मिसरा-ए-उला र तल्लो मिसरालाई मिसरा-ए-सानी भनिन्छ । मिसरा-ए-उलाले भावको उठान गर्छ भने मिसरा-ए-सानीले त्यसको पुष्टि गर्छ ।

२, मतला :
गजलको माथिल्लो शेरलाई मत्ला भनिन्छ । यसले गजलको सुरुआत गर्छ । यसका दुईटै मिसरामा काफिया र रदीफ या रदीफविहीन गजल हो भने काफियाको मात्र प्रयोग भएको हुन्छ । यदि कुनै गजलमा दुईटा मतला देखिएको छ भने तल्लोलाई हुस्ने मतला वा मतला-ए-सानी भनिन्छ ।

३, मक्ता :
गजलको अन्तिम शेरलाई मक्ता भनिन्छ जुन बीचका अरु शेरहरूजस्तै हुन्छ । मक्ताको कुनै मिसरामा गजलकारले आफ्नो छोटो नाम वा उपनामको प्रयोग अर्थपूर्ण तरिकाले गरेका हुन्छन् । यस्तो उपनामलाई तखल्लुस भनिन्छ तर तखल्लुसको प्रयोग भने अनिवार्य मानिदैन ।

४, काफिया :
गजल संरचनाको अपरिहार्य तत्व नै काफिया हो । स्वर समता र तुकबन्दीयुक्त अनुप्रासिक शब्दलाई काफिया भनिन्छ । यो मत्लाको दुवै मिसरामा र बाँकी शेरहरूको तल्लो मिसरामा रदीफको अगाडि वा रदीफविहीन गजलमा अन्तिममा प्रयोग हुने गर्दछ । यस्ता काफियाहरू चार किसिमका हुन्छन् ।
क, पूर्ण काफिया :
पूर्ण शब्दको प्रयोगलाई पूर्ण काफिया भनिन्छ जस्तैः गर्न तर्न छर्न झर्न मर्न आदि ।
ख, आंशिक वा शब्दांश काफिया :
शब्दका अन्तिमका केही अक्षरहरू काफियाको रुपमा प्रयोग भएका छन् भने त्यस्तालाई शब्दांश काफिया भनिन्छ । जस्तैः कहानी सिरानी निशानी जवानी जिन्दगानी तानी आदि ।
ग, एक अक्षरे काफिया :
शब्दको अन्तिम अक्षरलाई मात्र काफियाको रुपमा प्रयोग गरिएको छ भने त्यस्तालाई एक अक्षरे काफिया भनिन्छ जस्तैः कथा सदा मजा गला आदि त्यस्तै हो त्यो रातो कालो आदि ।
५, रदीफ :
मत्लाको दुवै मिसरा र बाँकी शेरहरूको तल्लो मिसराको अन्तिममा दोहरिएको पदावलीलाई रदीफ भनिन्छ । यो प्रायः एक शब्ददेखि तीन शब्दसम्म भएको राम्रो मानिन्छ । एक शब्द प्रयोग भएको रदीफलाई एकल रदीफ र एकभन्दा बढी शब्द प्रयोग भएको रदीफलाई बहुल रदीफ भनिन्छ । रदीफचाहिँ गजलको अपरिहार्यताभित्र पर्दैन तर भने गजलमा मिठास बढाउनका लागि यसको प्रयोग राम्रो मानिन्छ ।
६, बहर :
कुनै नियममा बाँधिएका शेरहरूको वजनलाई बह्र वा बहर भनिन्छ । बहरहरू मुख्यतया तीन किसिमका हुन्छन् ।

क, नेपाली बहर
ख, मात्रिक बहर
ग, शास्त्रीय बहर

क, नेपाली बहर :
केवल आक्षेरिक एकरुपतालाई आधार मानी आफनै शैलीमा लेखिने बहरलाई नेपाली बहर भनिन्छ । आवश्यक अनुसारको ६ ७ ८ ९ १० वा ११ १२ जति अक्षरका मिसरामा गजल लेख्न सकिन्छ । हेरौँ केही नमुनाहरूः

१) यो हो ६ अक्षरको मिसरा: यो मिसरा १० मात्रामा पनि आधारित छ
मिठो प्यार पाएँ
काखमा रमाएँ । - गोर्खे साइँलो

७, अक्षरका मिसरा: यो मिसरा १३ मात्रामा पनि आधारित छ
प्यासमा पानी पायौ
साथमा माया लायौ । - गोर्खे साइँलो

३, त्यसै गरी अर्को १६ अक्षरका मिसरा: यो मिसरा ३० मात्रामा पनि आधारित छ
समेनामा बोकी ल्यायौ भएँ प्यारा घर्की रानी
तिमी हुँदा तातो प्याला भएँ आफैँ पानी पानी । - गोर्खे साइँलो

ख, मात्रिक बहर :
यी तल देखाइएको बहरहरू मात्रामा आधारित छन् । अक्षर गन्दा कम बेश भए पनि यसका सबै मिसरामा गणना गर्दा मात्रा बराबर हुन्छ । हेरौँ यसका केही नियम र नमुनाहरू यसप्रकार छन्:

१) १७ मात्राका मिसरा:
सिरानी यो हातमा निदाऊ
आउ मेरो साथमा निदाऊ । - गोर्खे साइँलो

२) त्यसै गरी २४ मात्राको यो मिसराः
जागरुकताको दियो बालेर आए हुन्छ
सँगै लाने अधिकार पालेर आए हुन्छ । - गोर्खे साइँलो

ग, अब छोटकरीमा शास्त्रीय बहरको परिचयः
बहरको नाम लिनु पर्दा सर्वप्रथम त लउर्दू-फारसीमा बहर भनिने शब्द नै नेपालीमा प्रचलित पिङ्गल छन्द नै हो भन्ने बुझ्न जरुरी छ । अब गजलमा प्रयोग हुने बहरहरूको जानकारीका लागि तल देखाइएका केही तत्वहरू बुझ्न आवश्यक हुन्छ । तिनै तत्व वा शब्दहरूलाई यहाँ छोटो उदाहारण प्रस्तुत् गरिएको छ ।

१) बहरको उक्त तत्वलाई रुक्न भनिन्छः
रुक्न भनेको गण हो । उर्दू भाषाको लेखाइ अनुसार रुक्नचाहिँ एक अक्षरेदेखि सात अक्षरेसम्म प्रयोग भएर बन्ने गर्दछन् । रुक्नहरू भनेको पनि पिङ्गल छन्दमा गण भनेजस्तै लघु । र दीर्घ ऽ बाट बनेका हुन्छन्

२) अर्कान:
अर्कानलाई रुक्नको खम्बा भनिन्छ । तिनै अर्कानहरूलाई नै टुक्र्याएर आलग-अलग रुक्नको निर्माण गरिन्छ र त्यसलाई जिहाफात भन्दछन् । यसले गणजस्तै बहर निर्माणमा भूमिका खेल्दछ । यस्ता अर्कानहरू आठओटा हुन्छन् जसलाई दुई भागमा विभाजन गरिएको छ:

क, सबाई अर्कान
ख, खामसी अर्कान

सबाई अर्कान:
निम्न अनुसारका ह्रस्व र दीर्घ अक्षरहरूको संयोजनबाट बनेको सात मात्रिक शब्दलाई उर्दूका शब्दमा भन्नु पर्दा सबाई अर्कान भनिन्छ । यसको सङ्ख्या छओटा छ ।

१, फाइलातुन् ऽ।ऽऽ बराबर ७ मात्रा
२, मुस्तफ्इलुन् ऽऽ।ऽ बराबर ७ मात्रा
३, मफाईलुन् ।ऽऽऽ बराबर ७ मात्रा
४, मुतफाइलुन् ॥ऽ।ऽ बराबर ७ मात्रा
५, मफाइलतुन् ।ऽ॥ऽ बराबर ७ मात्रा
६, मफ्ऊलात ऽऽऽ। बराबर ७ मात्रा

खमासी अर्कान:
उर्दूका पाँचओटा अक्षरहरूको संयोजनबाट बनेका पाँच मात्रिक अर्कानलाई खमासी अर्कान भनिन्छ । यसको सङ्ख्या २ ओटा छ :

१, फऊलुन् ।ऽऽ। बराबर ५ मात्रा
२, फाइलुन् ऽ।ऽ। बराबर ५ मात्रा

३, मुसम्मन्:
गजलको एउटा मिसरामा एउटै वा फरक-फरक गरी बनेका जम्मा चारओटा अर्कानहरू छन् भने त्यसलाई मुसम्मन् भनिन्छ ।

४, मुसद्दस्:
त्यसैगरी एउटा मिसरामा एउटै वा फरक-फरक गरी जम्मा तीनओटा अर्कान छन् भने त्यसलाई मुसद्दस् भनिन्छ ।

५, मुरब्बा:
कुनै पनि एउटा मिसरामा एउटै वा फरक-फरक गरी जम्मा दुईओटा अर्कान छन् भने त्यसलाई मुरब्बा भनिन्छ भने फरक-फरक अर्कानबाट बनेको मुरब्बा बहरको नामकरण भएको देखिन्न ।

६, सालिम:
एउटा मिसरामा पूर्ण रुपले एउटै अर्कानको आवृत्ति भएको छ भने त्यसलाई सालिम भनिन्छ ।

७, मुदाइफ:
दुई गुना गर्नुलाई मुदाइफ भनिन्छ ।

शास्त्रीय बहरको किसिम:
गजलका बहरलाई ३ भागमा वर्गीकरण गरिएको छ:
अ, मुफरद बहर मूल छन्द
आ, मुरक्कब बहर मिश्रित छन्द
इ, मुजाहिफ बहर परिवर्तित छन्द

अ, मुफरद बहर:
एउटै अर्कानको आवृत्तिबाट बनेको बहरलाई मुफरद बहर भन्ने गरिन्छ । यस अन्तर्गत सातओटा बहर पर्दछन् । यसका नाम र केही नमुनाहरू यस प्रकार छन्:

१) बहरे मुतकारिब:
क, मुसम्मन् सालिम पिङ्गल छन्द - भुजङ्गप्रयात
सूत्र: फऊलुन् × ४ ।ऽऽ × ४
।ऽऽ ।ऽऽ ।ऽऽ ।ऽऽ
नमुना-१, हिमाली छटामा रमाएँ घुमेर
पहाडी चिनारी बनाएँ घुमेर । - गोर्खे साइँलो

नमुना-२, दिवानी बनाई सटायौ तिमीले
फकाई फुलाई बसायौ तिमीले । - गोर्खे साइँलो ’सूत्रमाला'
Share this article :

No comments:

Post a Comment

Total Desktop view for chukuprakash

number of visits track
Now online in this blog

NOW IN NEPAL..
Please follow me at my Personal facebook ID. Follow Me at chukuprakash's twitter account.
 
Support : Copyright © 2011. chukuprakash | Nepali Lifestyle,Nepali literature,entertainment,Software - All Rights Reserved
Template Design by Prakash aryal Proudly powered by Blogger